 |
Vô Tỷ Pháp (Abhidhamma), hay Tạng Diệu Pháp, là một trong ba tạng kinh điển cốt lõi của Phật giáo, đại diện cho đỉnh cao của tư duy triết học và tâm lý học Phật giáo. Mục đích chính của Vô Tỷ Pháp là phân tích một cách có hệ thống và không qua lăng kính quy ước về bản chất của thực tại, chia tách nó thành các đơn vị cứu cánh, hay còn gọi là các pháp chân đế (paramattha dhamma). Tính "vi diệu" của Abhidhamma nằm ở khả năng phân tích thực tại một cách trực diện, vượt qua các khái niệm quy ước (như 'tôi', 'bạn', 'cái bàn') để đi thẳng vào các thực tại tối hậu này. Chính sự phân tích không qua trung gian này tạo nên sự khác biệt và chiều sâu triết học của Vô Tỷ Pháp, cung cấp một cái nhìn sâu sắc về nền tảng cấu thành nên mọi kinh nghiệm của chúng sinh.
Tài liệu này được biên soạn nhằm mục đích làm sáng tỏ một cách hệ thống các khái niệm triết học trung tâm trong Vô Tỷ Pháp. Chúng ta sẽ bắt đầu bằng việc phân tích các Bất Thiện Pháp (nguồn gốc của khổ đau), tiếp đến là các Pháp Hỗn Hợp (những yếu tố năng động của tâm), và sau cùng là khám phá các khuôn khổ phân tích toàn diện như Tổng Hợp Tận Thị (Ngũ Uẩn, Thập Nhị Xứ, Thập Bát Giới) và Duyên Hệ. Thông qua việc diễn giải chi tiết này, tài liệu mong muốn cung cấp một sự hiểu biết sâu sắc về cấu trúc của thực tại và con đường giải thoát khỏi vòng luân hồi khổ đau theo giáo lý Phật giáo.
Việc phân tích các pháp bất thiện không chỉ là một bài tập triết học mà còn mang một tầm quan trọng chiến lược trong lộ trình tu tập. Thấu hiểu bản chất, cơ chế hoạt động và mối tương quan của các phiền não là bước đầu tiên và cốt yếu trong việc nhận diện và loại trừ chúng khỏi tâm thức. Chỉ khi nhận biết rõ ràng kẻ thù nội tại này, hành giả mới có thể áp dụng các phương pháp đối trị hiệu quả để thanh lọc tâm và tiến bước trên con đường giải thoát.
Vô Tỷ Pháp phân loại các phiền não và chướng ngại tinh thần vào chín nhóm chính, mỗi nhóm soi chiếu một khía cạnh khác nhau của các trạng thái tâm tiêu cực. Chín nhóm này bao gồm:
Mỗi nhóm pháp bất thiện sau đây sẽ được phân tích chi tiết về định nghĩa, các thành phần cấu thành và chi pháp (tâm sở - cetasika) tương ứng.
Định nghĩa: Thuật ngữ Pāli Àsava có nghĩa là "các sự vật đã bị ngâm chìm rất lâu dài", ví như rượu men đã được ủ lâu ngày. Các pháp này được gọi là Lậu Hoặc vì chúng đã dính khắt và chồng chất trong uẩn giới tính của chúng sinh qua vô số kiếp sống, đồng thời chúng tuôn chảy ra qua các giác quan, làm say đắm chúng hữu tình trong vòng luân hồi.
Chi pháp: Lậu Hoặc bao gồm ba tâm sở chính: Tham (Lobha), Tà Kiến (Diṭṭhi), và Si (Moha).
Lậu Hoặc | Định Nghĩa | Chi Pháp Tương Ứng |
Dục Lậu (Kàmàsava) | Sự tuôn chảy, say đắm trong các cõi Dục. | Tâm Sở Tham (Lobha) |
Hữu Lậu (Bhavàsava) | Sự tuôn chảy, say đắm trong các cõi Sắc và Vô Sắc Giới, cũng như trong thiền định. | Tâm Sở Tham (Lobha) |
Kiến Lậu (Diṭṭhàsava) | Sự tuôn chảy của các tà kiến, sự thấy sai chấp lầm. | Tâm Sở Tà Kiến (Diṭṭhi) |
Vô Minh Lậu (Avijjàsava) | Sự tuôn chảy của vô minh, không liễu tri Tứ Thánh Đế. | Tâm Sở Si (Moha) |
Lưu ý: Mặc dù chi pháp trực tiếp của Dục Lậu và Hữu Lậu là Tâm Sở Tham, nhưng chúng vận hành trên nền tảng của Vô Minh và thường được củng cố bởi Tà Kiến. Cách phân loại này nhấn mạnh khía cạnh 'dính mắc' (Tham) là chủ đạo.
Định nghĩa: Thuật ngữ Pāli Ogha có nghĩa là "dòng nước lũ cuốn trôi". Các pháp này được gọi là Bộc Lưu vì chúng có sức mạnh nhận chìm và cuốn trôi chúng hữu tình vào đại dương của vòng luân hồi khổ, khiến họ không thể thoát ra được.
Chi pháp: Bộc Lưu có cùng chi pháp với Lậu Hoặc, nhấn mạnh đến khía cạnh năng lực cuốn trôi của chúng.
Bộc Lưu | Định Nghĩa | Chi Pháp Tương Ứng |
Dục Bộc Lưu (Kàmogha) | Dòng nước lũ của dục ái. | Tâm Sở Tham (Lobha) |
Hữu Bộc Lưu (Bhavogha) | Dòng nước lũ của ái hữu (ái trong các cõi Sắc và Vô Sắc). | Tâm Sở Tham (Lobha) |
Kiến Bộc Lưu (Diṭṭhogha) | Dòng nước lũ của tà kiến. | Tâm Sở Tà Kiến (Diṭṭhi) |
Vô Minh Bộc Lưu (Avijjogha) | Dòng nước lũ của vô minh. | Tâm Sở Si (Moha) |
Định nghĩa: Thuật ngữ Pāli Yoga có nghĩa là "sự trói buộc", "cái ách". Các pháp này được gọi là Ách Phược vì chúng trói buộc chúng hữu tình vào vòng luân hồi khổ, khiến họ không thể vuột thoát ra được.
Chi pháp: Tương tự như Lậu Hoặc và Bộc Lưu, Ách Phược cũng bao gồm ba tâm sở Tham, Tà Kiến và Si.
Ách Phược | Định Nghĩa | Chi Pháp Tương Ứng |
Dục Ách Phược (Kàmayoga) | Cái ách của dục ái. | Tâm Sở Tham (Lobha) |
Hữu Ách Phược (Bhavayoga) | Cái ách của ái hữu. | Tâm Sở Tham (Lobha) |
Kiến Ách Phược (Diṭṭhiyoga) | Cái ách của tà kiến. | Tâm Sở Tà Kiến (Diṭṭhi) |
Vô Minh Ách Phược (Avijjàyoga) | Cái ách của vô minh. | Tâm Sở Si (Moha) |
Dù có cùng chi pháp, ba nhóm Lậu Hoặc, Bộc Lưu, và Ách Phược nhấn mạnh ba khía cạnh ẩn dụ khác nhau của phiền não. Lậu Hoặc (Àsava) nhấn mạnh tính chất "ngâm ủ lâu ngày" và "tuôn chảy" như rượu men. Bộc Lưu (Ogha) nhấn mạnh sức mạnh "cuốn trôi, nhận chìm" như một trận lũ. Ách Phược (Yoga) nhấn mạnh khả năng "trói buộc, cột chặt" chúng sinh vào khổ đau như một cái ách. Sự phân loại này cho thấy sự tinh tế của Đức Phật trong việc dùng các hình ảnh khác nhau để mô tả cùng một kẻ thù nội tâm.
Định nghĩa: Thuật ngữ Pāli Gantha có nghĩa là "sự móc dính", "sự thắt chặt". Các pháp này được gọi là Hệ Phược vì chúng thắt chặt và móc dính Danh Thân (tâm) và Sắc Thân (thân) của một chúng sinh với nhau, và cũng móc dính các đời sống quá khứ, hiện tại và vị lai lại với nhau.
Chi pháp: Hệ Phược bao gồm Tham, Sân và Tà Kiến.
Hệ Phược | Định Nghĩa | Chi Pháp Tương Ứng |
Tham Thân Hệ Phược (Abhijjhàkàyagantha) | Sự thắt chặt do tham ái, bao gồm cả tham vi tế và thô thiển. | Tâm Sở Tham (Lobha) |
Sân Thân Hệ Phược (Byàpàdakàyagantha) | Sự thắt chặt do sân hận, bất duyệt ý, từ vi tế đến thô thiển. | Tâm Sở Sân (Dosa) |
Giới Cấm Thủ Hệ Phược (Sìlabbataparàmàsagantha) | Sự thắt chặt do bám víu vào các giới cấm và nghi lễ sai lầm. | Tâm Sở Tà Kiến (Diṭṭhi) |
Thực Tại Chấp Hệ Phược (Idaṃsaccàbhinivesagantha) | Sự thắt chặt do chấp chặt vào quan điểm của mình là chân lý duy nhất. | Tâm Sở Tà Kiến (Diṭṭhi) |
Định nghĩa: Thuật ngữ Pāli Upàdàna được chiết tự từ Upa (nắm bắt) và Àdàna (túm chặt), có nghĩa là "sự bám giữ, chấp thủ một cách chặt chẽ". Các pháp này được ví như một con rắn chụp và giữ chặt con mồi, thể hiện một sự dính mắc mãnh liệt vào các đối tượng.
Chi pháp: Chấp Thủ bao gồm hai tâm sở chính là Tham và Tà Kiến.
Chấp Thủ | Định Nghĩa | Chi Pháp Tương Ứng |
Dục Thủ (Kàmupàdàna) | Sự bám giữ chặt vào các đối tượng của cõi Dục. | Tâm Sở Tham (Lobha) |
Kiến Thủ (Diṭṭhupàdàna) | Sự bám giữ chặt vào các tà kiến. | Tâm Sở Tà Kiến (Diṭṭhi) |
Giới Cấm Thủ (Sìlabbatupàdàna) | Sự bám giữ chặt vào các giới cấm và nghi lễ sai lầm. | Tâm Sở Tà Kiến (Diṭṭhi) |
Ngã Luận Thủ (Attavàdupàdàna) | Sự bám giữ chặt vào quan điểm có một "cái tôi" hay "bản ngã" thường hằng. | Tâm Sở Tà Kiến (Diṭṭhi) |
Định nghĩa: Thuật ngữ Pāli Nìvaraṇa có nghĩa là "sự che án, cản trở". Các pháp này được gọi là Triền Cái vì chúng che lấp tâm trí, ngăn cản sự phát sinh của các thiện pháp, đặc biệt là sự tập trung và trí tuệ trong thiền định.
Triền Cái | Định Nghĩa | Chi Pháp Tương Ứng |
Tham Dục Triền Cái (Kàmacchandanìvaraṇa) | Sự khao khát, ham muốn trong năm cảnh dục. | Tâm Sở Tham (Lobha) |
Sân Độc Triền Cái (Byàpàdanìvaraṇa) | Sự sân hận, ác ý, bất mãn. | Tâm Sở Sân (Dosa) |
Hôn Thùy Triền Cái (Thìnamiddhanìvaraṇa) | Sự dã dượi của tâm (hôn trầm) và sự buồn ngủ (thụy miên). | Tâm Sở Hôn Trầm và Thụy Miên |
Trạo Hối Triền Cái (Uddhaccakukkuccanìvaraṇa) | Sự phóng dật của tâm (trạo cử) và sự hối hận về điều đã làm hoặc chưa làm. | Tâm Sở Trạo Cử và Hối Hận |
Hoài Nghi Triền Cái (Vicikicchànìvaraṇa) | Sự nghi ngờ, do dự về Tam Bảo, về nhân quả, và về con đường tu tập. | Tâm Sở Hoài Nghi |
Định nghĩa: Tùy Miên là các phiền não ở dạng tiềm ẩn, ngủ ngầm trong dòng tâm thức của chúng sinh. Chúng có thực tính tĩnh lặng và không biểu hiện ra ngoài cho đến khi có cảnh phù hợp tiếp xúc qua các giác quan, lúc đó chúng mới trỗi dậy.
Tùy Miên | Định Nghĩa | Chi Pháp Tương Ứng |
Dục Ái Tùy Miên (Kàmaràgànusaya) | Tham ái trong cõi Dục ngủ ngầm. | Tâm Sở Tham (Lobha) |
Hữu Ái Tùy Miên (Bhavaràgànusaya) | Tham ái trong cõi Sắc và Vô Sắc ngủ ngầm. | Tâm Sở Tham (Lobha) |
Khuể Phẫn Tùy Miên (Paṭighànusaya) | Sân hận ngủ ngầm. | Tâm Sở Sân (Dosa) |
Ngã Mạn Tùy Miên (Mànànusaya) | Sự kiêu mạn, so sánh mình với người khác ngủ ngầm. | Tâm Sở Ngã Mạn (Māna) |
Kiến Tùy Miên (Diṭṭhànusaya) | Tà kiến ngủ ngầm. | Tâm Sở Tà Kiến (Diṭṭhi) |
Hoài Nghi Tùy Miên (Vicikicchànusaya) | Sự hoài nghi ngủ ngầm. | Tâm Sở Hoài Nghi (Vicikicchā) |
Vô Minh Tùy Miên (Avijjàànusaya) | Vô minh ngủ ngầm. | Tâm Sở Si (Moha) |
Định nghĩa: Thuật ngữ Pāli Saṃyojana có nghĩa là "sợi dây trói buộc". Các pháp này được gọi là Kiết Sử vì chúng trói buộc chúng hữu tình vào vòng luân hồi khổ đau, ngăn cản họ đạt đến giải thoát. Vô Tỷ Pháp trình bày hai cách phân loại Thập Kiết Sử.
Kiết Sử (Theo Tạng Kinh) | Chi Pháp Tương Ứng |
Dục Ái Kiết Sử | Tâm Sở Tham |
Sắc Ái Kiết Sử | Tâm Sở Tham |
Vô Sắc Ái Kiết Sử | Tâm Sở Tham |
Khuể Phẫn Kiết Sử | Tâm Sở Sân |
Ngã Mạn Kiết Sử | Tâm Sở Ngã Mạn |
Tà Kiến Kiết Sử | Tâm Sở Tà Kiến |
Giới Cấm Thủ Kiết Sử | Tâm Sở Tà Kiến |
Hoài Nghi Kiết Sử | Tâm Sở Hoài Nghi |
Trạo Cử Kiết Sử | Tâm Sở Trạo Cử |
Vô Minh Kiết Sử | Tâm Sở Si |
Kiết Sử (Theo Vô Tỷ Pháp) | Chi Pháp Tương Ứng |
Dục Ái Kiết Sử | Tâm Sở Tham |
Hữu Ái Kiết Sử | Tâm Sở Tham |
Khuể Phẫn Kiết Sử | Tâm Sở Sân |
Ngã Mạn Kiết Sử | Tâm Sở Ngã Mạn |
Tà Kiến Kiết Sử | Tâm Sở Tà Kiến |
Giới Cấm Thủ Kiết Sử | Tâm Sở Tà Kiến |
Hoài Nghi Kiết Sử | Tâm Sở Hoài Nghi |
Tật Đố Kiết Sử | Tâm Sở Tật Đố (Issā) |
Lận Sắc Kiết Sử | Tâm Sở Lận Sắc (Macchariya) |
Vô Minh Kiết Sử | Tâm Sở Si |
Sự khác biệt giữa hai hệ thống cho thấy góc nhìn phân tích của Vô Tỷ Pháp. Thay vì phân chia Tham Ái thành ba loại (Dục, Sắc, Vô Sắc) và bao gồm Trạo Cử, Tạng Vô Tỷ Pháp gộp Sắc Ái và Vô Sắc Ái thành Hữu Ái, và thay thế Trạo Cử bằng Tật Đố (ghen tị) và Lận Sắc (bỏn xẻn). Điều này nhấn mạnh rằng Tật Đố và Lận Sắc là những "sợi dây trói buộc" cực kỳ mạnh mẽ và phổ biến trong tâm chúng sinh, đóng vai trò quan trọng trong việc ngăn cản sự phát triển của thiện pháp và sự an lạc nội tâm.
Định nghĩa: Thuật ngữ Pāli Kilesa có nghĩa là "sự ô nhiễm, phiền muộn". Đây là những pháp làm cho tâm trở nên nóng nảy, ưu não và bất an. Chúng là những tác nhân trực tiếp gây ra khổ đau.
Phiền Não | Định Nghĩa | Chi Pháp Tương Ứng |
Tham Ái (Lobha) | Sự hoan hỷ, dính mắc trong các cảnh hiệp thế. | Tâm Sở Tham |
Sân Hận (Dosa) | Sự oán giận, bất mãn. | Tâm Sở Sân |
Si Mê (Moha) | Sự lầm lạc, không liễu tri chân lý. | Tâm Sở Si |
Ngã Mạn (Māna) | Sự kiêu mạn, so sánh hơn thua. | Tâm Sở Ngã Mạn |
Tà Kiến (Diṭṭhi) | Sự thấy sai chấp lầm. | Tâm Sở Tà Kiến |
Hoài Nghi (Vicikicchā) | Sự nghi ngờ, do dự. | Tâm Sở Hoài Nghi |
Hôn Thùy (Thīnaṃ) | Sự dã dượi, co rút của tâm. | Tâm Sở Hôn Trầm |
Trạo Cử (Uddhaccaṃ) | Sự phóng dật, không yên của tâm. | Tâm Sở Trạo Cử |
Vô Tàm (Ahirikaṃ) | Sự không hổ thẹn với tội lỗi. | Tâm Sở Vô Tàm |
Vô Quý (Anottappaṃ) | Sự không ghê sợ hậu quả của tội lỗi. | Tâm Sở Vô Quý |
Mặc dù nhiều nhóm pháp bất thiện có chung chi pháp (như Tham, Sân, Si), sự phân loại khác nhau nhằm nhấn mạnh các chức năng và tác động riêng biệt của chúng.
Sau khi đã phân tích các pháp bất thiện là nguồn gốc của khổ đau, chúng ta cần xem xét đến các pháp hỗn hợp. Đây là những yếu tố có thể thuộc cả ba loại: thiện, bất thiện, và vô ký, đóng vai trò quan trọng trong việc định hình cấu trúc và năng động của tâm thức, sẽ được làm rõ trong phần tiếp theo.
Việc nghiên cứu các pháp hỗn hợp là thiết yếu để hiểu được các yếu tố cấu thành và năng động của cả tâm thiện và tâm bất thiện. Các pháp này không tự mang bản chất thiện hay ác, mà tùy thuộc vào tâm mà chúng phối hợp. Phân tích chúng cung cấp một cái nhìn toàn diện về cơ chế vận hành của tâm và các năng lực chi phối hành vi và nhận thức.
Nhân (Hetu) là những pháp làm cho tâm và các tâm sở đồng sinh trở nên vững chắc, giống như rễ cây làm cho cây đứng vững. Chúng là cội rễ tạo ra các hành vi thiện và bất thiện.
Nhân Bất Thiện | Nhân Thiện |
Tham (Lobha): Sự mong muốn, dính mắc, là cội rễ của các tâm tham. | Vô Tham (Alobha): Sự không tham muốn, xả ly, là cội rễ của các tâm thiện. |
Sân (Dosa): Sự sân hận, bất mãn, là cội rễ của các tâm sân. | Vô Sân (Adosa): Sự không giận hờn, từ ái, là cội rễ của các tâm thiện. |
Si (Moha): Sự mê mờ, không hiểu biết, là cội rễ của tất cả các tâm bất thiện. | Vô Si (Amoha): Sự hiểu biết, trí tuệ, là cội rễ của các tâm thiện có trí tuệ. |
Chi Thiền là các yếu tố tâm sở có chức năng thẩm thị, tập trung vào đối tượng và thiêu đốt các pháp đối nghịch. Chúng là thành phần chính trong việc đắc các tầng thiền định.
Chi Đạo là những pháp làm thành con đường dẫn đến các cõi giới (thiện thú, ác thú) và Níp Bàn.
Chi Đạo | Chi Pháp Tương Ứng | Phân Loại |
Chánh Kiến (Sammàdiṭṭhi) | Tâm Sở Trí Tuệ | Bát Chánh Đạo |
Chánh Tư Duy (Sammàsaṅkappo) | Tâm Sở Tầm | Bát Chánh Đạo |
Chánh Ngữ (Sammàvàcà) | Tâm Sở Chánh Ngữ | Bát Chánh Đạo |
Chánh Nghiệp (Sammàkammanto) | Tâm Sở Chánh Nghiệp | Bát Chánh Đạo |
Chánh Mạng (Sammàjìvo) | Tâm Sở Chánh Mạng | Bát Chánh Đạo |
Chánh Tinh Tấn (Sammàvàyàmo) | Tâm Sở Cần | Bát Chánh Đạo |
Chánh Niệm (Sammàsati) | Tâm Sở Niệm | Bát Chánh Đạo |
Chánh Định (Sammàsamàdhi) | Tâm Sở Nhất Thống | Bát Chánh Đạo |
Tà Kiến (Micchàdiṭṭhi) | Tâm Sở Tà Kiến | Tứ Tà Đạo |
Tà Tư Duy (Micchàsaṅkappo) | Tâm Sở Tầm | Tứ Tà Đạo |
Tà Tinh Tấn (Micchàvàyàmo) | Tâm Sở Cần | Tứ Tà Đạo |
Tà Định (Micchàsamàdhi) | Tâm Sở Nhất Thống | Tứ Tà Đạo |
Quyền (Indriya) là những pháp có năng lực làm chủ, chi phối trong lĩnh vực hoạt động riêng của chúng, dựa trên câu Chú Giải: "Indanti paramaissariyaṃ karontìti = Indriyàni" (Những thể loại Pháp nào làm thành người chủ quản).
Lực (Bala) là những pháp có năng lực "bất kinh động" (không lay chuyển) khi đối mặt với các pháp đối nghịch. Chúng là những sức mạnh tinh thần giúp hành giả vững bước trên con đường tu tập. Chín Lực bao gồm:
Hai nhóm pháp cuối cùng trong Tổng Hợp Hỗn Hợp là Tứ Trưởng và Tứ Vật Thực.
Sau khi đã phân tích các thành phần riêng lẻ cấu thành nên các trạng thái tâm thiện và bất thiện, bước tiếp theo là xem xét cách chúng được tổ chức và phân loại trong các khuôn khổ triết học lớn hơn. Điều này giúp hành giả có một cái nhìn tổng thể về cấu trúc của thực tại và kinh nghiệm.
"Tổng Hợp Tận Thị" là phương pháp phân loại toàn bộ các pháp hữu vi (pháp do duyên sinh) thành những nhóm khái niệm để tiện cho việc phân tích và quán chiếu. Mục đích của các khuôn khổ này là giúp hành giả thấy rõ bản chất Vô Thường (Anicca), Khổ (Dukkha), và Vô Ngã (Anatta) của mọi thực tại, từ đó phát sinh trí tuệ và dẫn đến giải thoát.
Uẩn (Khandha) có nghĩa là "nhóm" hoặc "khối". Đức Phật phân tích một chúng sinh thành năm nhóm cấu thành, cho thấy không có một "cái tôi" hay "bản ngã" đơn nhất và thường hằng nào.
Sự khác biệt cốt lõi nằm ở 'Thủ' (Upàdàna), tức sự chấp thủ. Ngũ Thủ Uẩn chỉ đề cập đến năm uẩn thuộc thế giới hiệp thế (Dục, Sắc, Vô Sắc), vì chúng là đối tượng của Ái và Kiến. Trong khi đó, thuật ngữ Ngũ Uẩn mang tính bao quát hơn, có thể dùng để chỉ cả các pháp hiệp thế và siêu thế. Các uẩn của Tâm Đạo và Tâm Quả, tuy cũng là danh uẩn, nhưng không phải là đối tượng của chấp thủ, do đó chúng được gọi là uẩn nhưng không phải là thủ uẩn.
Xứ (Āyatana) có nghĩa là "cửa ngõ" hoặc "căn cứ" của nhận thức. Mười hai xứ bao gồm sáu căn (nội xứ) và sáu trần (ngoại xứ), là toàn bộ thế giới kinh nghiệm của một chúng sinh.
Lục Nội Xứ (Căn) | Lục Ngoại Xứ (Trần) |
Nhãn xứ (Mắt) | Sắc xứ (Hình ảnh, màu sắc) |
Nhĩ xứ (Tai) | Thinh xứ (Âm thanh) |
Tỷ xứ (Mũi) | Khí xứ (Mùi) |
Thiệt xứ (Lưỡi) | Vị xứ (Vị) |
Thân xứ (Thân) | Xúc xứ (Sự xúc chạm) |
Ý xứ (Ý) | Pháp xứ (Các đối tượng của ý) |
Giới (Dhātu) có nghĩa là "yếu tố" nền tảng, "thể loại" mang giữ thực tính của riêng nó. Phân tích thực tại thành 18 giới nhằm mục đích cho thấy rằng toàn bộ quá trình nhận thức chỉ là sự tương tác của các yếu tố vô ngã, không có một thực thể tự chủ nào đứng sau điều khiển.
Tứ Thánh Đế là bốn sự thật cao cả, là giáo lý nền tảng được Đức Phật thuyết giảng đầu tiên, vạch ra bản chất của khổ đau và con đường dẫn đến sự chấm dứt khổ đau.
Sau khi đã phân loại các pháp hữu vi và thấy rõ cấu trúc của thực tại khổ đau, điều quan trọng tiếp theo là phải hiểu được quy luật nhân quả chi phối sự vận hành của chúng. Đó chính là giáo lý Duyên Hệ, sợi dây liên kết toàn bộ các pháp đã được phân tích.
Duyên Hệ (Paṭiccasamuppāda), hay Thập Nhị Nhân Duyên, là giáo lý trung tâm giải thích cơ chế vận hành của vòng luân hồi sinh tử (Saṃsāra). Giáo lý này cho thấy rằng không có một tự ngã hay một đấng tạo hóa nào chi phối sự tồn tại của chúng sinh, mà chỉ có một chuỗi các nhân và quả phụ thuộc, nương tựa vào nhau mà sinh khởi và hoại diệt. Sự sinh khởi của toàn bộ khối khổ uẩn là một quá trình tương duyên phức tạp.
Mười hai nhân duyên được trình bày theo dòng chảy thuận (thuận thuyết), cho thấy quá trình sinh khởi của khổ đau:
Mười hai nhân duyên có thể được phân tích theo nhiều cấu trúc khác nhau để làm rõ mối quan hệ nhân quả qua các đời sống.
Nếu dòng chảy thuận giải thích sự sinh khởi của khổ đau, thì dòng chảy ngược (nghịch thuyết) chỉ ra con đường đoạn diệt khổ đau. Quy luật này được diễn tả qua công thức: "Avijjàya tveva asesa viràganirodhà saṅkhàranirodho" - "Hẳn thật, Vô Minh tiệt diệt thì Hành diệt".
Khi Vô Minh, cội rễ của toàn bộ vòng luân hồi, được đoạn trừ hoàn toàn bằng trí tuệ, thì mắt xích đầu tiên bị phá vỡ. Sự đoạn diệt của Vô Minh sẽ dẫn đến sự đoạn diệt của Hành. Hành diệt thì Thức diệt, và cứ thế tiếp tục cho đến khi mắt xích cuối cùng là Lão-Tử cũng được đoạn diệt. Đây chính là con đường dẫn đến sự chấm dứt toàn bộ khối khổ uẩn và chứng ngộ Níp Bàn, trạng thái an tịnh, giải thoát tối hậu.
Tài liệu này đã trình bày một lộ trình phân tích có hệ thống các khái niệm cốt lõi trong triết học Vô Tỷ Pháp, cho thấy một sự liên kết chặt chẽ và logic giữa các giáo lý. Chúng ta đã thấy rằng các pháp bất thiện chính là nguyên nhân trực tiếp của khổ đau trong vòng luân hồi; các pháp hỗn hợp là những yếu tố động lực cấu thành nên cả tâm thiện và bất thiện; các khuôn khổ phân tích như Uẩn, Xứ, Giới, và Tứ Thánh Đế giúp ta vạch ra một bản đồ chi tiết về cấu trúc của thực tại khổ đau đó; và cuối cùng, Duyên Hệ giải thích quy luật nhân quả tương sinh chi phối toàn bộ sự vận hành của vòng luân hồi.
Sự thấu triệt có hệ thống các khái niệm này không chỉ đơn thuần là một bài tập triết học trừu tượng. Thay vào đó, nó cung cấp cho hành giả một "tấm bản đồ" chính xác về tâm và thế giới, làm nền tảng vững chắc cho việc thực hành thiền định (Thiền Chỉ và Thiền Quán). Bằng cách thấy rõ bản chất Vô Thường, Khổ, Vô Ngã của các pháp hữu vi, hành giả có thể đoạn trừ Vô Minh, chặt đứt vòng Duyên Hệ, và cuối cùng đạt đến mục tiêu tối hậu: sự giải thoát hoàn toàn khỏi mọi khổ đau.
Nguồn: Abhidhammaṭṭha Saṅgaha Tổng Hợp Nội Dung Vô Tỷ Pháp