 |
| bystandereffect |
Mới đây, 5h30 ngày 13 tháng 10 năm 2011, bé Tiểu Duyệt đã bị một xe van cán khi đang chơi trên con đường của khu chợ bố mẹ em làm việc tại thành phố Phật Sơn (Trung Quốc). Đoạn video lấy từ máy quay an ninh cho thấy trong 7 phút ngắn ngủi sau khi tài xế chiếc xe đâm và chạy cán qua cô bé, tổng cộng có 18 người đi bộ lẫn chạy xe qua con đường này mà không ngó ngàng gì tới cô bé nhỏ đang nằm trong vũng máu. Tiểu Duyệt tiếp tục bị một chiếc xe hơi cán lần nữa. Sáng hôm sau, hàng trăm bài báo xuất hiện và đặt vấn đề về "sự vô cảm" của xã hội Trung Quốc.
Nhiều người khi đọc những bài báo này, ngay cả bản thân người viết, cũng đã bức xúc và chỉ trích những người ngoài cuộc trên: “Những người hàng xóm đó thật quá nhẫn tâm!”, “Mấy chuyện đó chỉ có thể xảy ra ở New York thôi!”, “Nếu tôi ở đó chắc chắn tôi đã giúp cô bé hoặc kêu gọi giúp đỡ rồi!”, “Xã hội Trung Quốc càng ngày càng suy đồi!” Thế nhưng thật sự liệu chúng ta có sẵn sàng giúp đỡ nếu như bị đặt vào hoàn cảnh đó không?
Hiệu ứng “kẻ ngoài cuộc”
Sau vụ án Genovese, Bibb Latané và John Darley, hai nhà tâm lí học xã hội tại New York đã tái hiện hoàn cảnh tương tự của vụ án Genovese (1970). Một nhóm sinh viên được phân vào nhiều phòng khác nhau và đàm thoại về chủ đề cuộc sống đại học qua hệ thống điện thoại nội bộ. Đường truyền chỉ cho phép một người nói trong khi những người còn lại lắng và lượt nói sẽ được thay đổi theo thứ tự. Trong lúc diễn ra cuộc đàm thoại, một sinh viên than thở về những triệu chứng của căn bệnh co giật tái phát nặng hơn vì áp lực đại học. Một lát sau khi tới lượt mình lần nữa, sinh viên đó đột ngột thể hiện những triệu chứng co giật: anh ta lắp bắp, khóc lóc cầu cứu như bị ngạt thở, và cuối cùng im lặng.
Trong cuộc thí nghiệm này, thật ra chỉ có một sinh viên tham gia vào cuộc trò chuyện qua đường dây điện thoại. Giọng nói của những sinh viên khác và cả sinh viên bị co giật đều đã được ghi âm từ trước. Mục đích của cuộc thí nghiệm là kiểm tra xem sinh viên duy nhất này liệu có chạy ra khỏi căn phòng và tìm kiếm người bị co giật để cứu giúp, hay chỉ ngồi đó và không làm gì cả như những người trong căn hộ chung cư của Kitty Genevose. Đúng như Latané và Darley dự đoán, hành động của các sinh viên phụ thuộc vào số lượng người mà họ nghĩ là đang tham gia thí nghiệm cùng họ. Nếu họ biết rằng không có ai khác tham gia cuộc thí nghiệm, phần lớn nhanh chóng tìm cách giúp đỡ người bị nạn. Thí nghiệm này được lặp lại và kiểm chứng tại nhiều nơi, trong phòng thí nghiệm lẫn ngoài thực tế. Tất cả đều đưa ra cùng một kết luận: Số người ngoài cuộc cùng chứng kiến một tình trạng khẩn cấp càng nhiều thì khả năng một trong số những người đó giúp đỡ nạn nhân càng ít. Hiện tượng này được gọi là “hiệu ứng kẻ ngoài cuộc” (bystander effect).
Latané và Darley miêu tả các bước mà một người ngoài cuộc quyết định có nên xen vào một tình huống nguy cấp hay không.
- Bước 1: Phát hiện tình huống
- Bước 2: Quyết định sự khẩn cấp của tình huống
Đặc biệt, khi có nhiều người khác cùng chứng kiến sự việc, chúng ta dễ mặc niệm một tình huống khẩn cấp là vô hại, nhất là khi tình huống đó rất mơ hồ. Latané và Darley đã làm một thí nghiệm để làm sáng tỏ nhận định này. Trong lúc để người tham gia điền vào một bản câu hỏi trong một căn phòng kín, họ đã nhả khói trắng vào căn phòng này qua một lỗ nhỏ. Nếu bạn ở trong tình huống này, ắt hẳn bạn sẽ nghĩ cần thoát khỏi căn phòng càng sớm càng tốt. Thế nhưng, kết quả của thí nghiệm cho thấy: khi chỉ có một mình trong căn phòng,75% người sẽ thoát khỏi phòng trong phòng 6 phút. Trong khi đó, nếu có 3 người trong phòng, chỉ có 38% xảy ra cơ hội sẽ có ít nhất một người thoát khỏi phòn. Thậm chí, trong nhiều nhóm, khi một người thoát khỏi phòng, hai người còn lại vẫn tiếp tục thản nhiên ngồi điền bản trắc nghiệm và dùng tay quạt khói. Họ bị làm sao vậy?
Điều này có thể được giải thích rằng quá trình nhận thức của chúng ta chịu ảnh hưởng lớn từ xã hội. Chúng ta thường quan sát hành động của những người xung quanh như một nguồn gợi ý để quyết định hành động của bản thân, đặc biệt là trong trường hợp chúng ta không biết rõ điều gì đang xảy ra. Chúng ta cho rằng không có gì đáng lo trong một tình huống khẩn cấp nếu những người xung quanh không tỏ vẻ lo lắng, nhưng thật sự, chúnh những người đó cũng đang dựa vào ta để phát xét tình hình. Hiện tượng này được gọi là “sự đa vô cảm” (pluralistic ignorance). Một vài người ở chung cư của Genovese, vì không nghe thấy tiếng kêu gọi giúp đỡ nào khác và cửa sổ đóng kín do thời tiết lạnh, cũng chỉ nghe tiếng hét của Genovese một cách loáng thoáng và cho rằng tiếng động đó đến từ một cặp vợ chồng đang tranh cãi và vì vậy phán xét tình huống không có gì quá nghiêm trọng.
- Bước 3: Nhận lấy trách nhiệm
Trong thí nghiệm về tình huống người sinh viên co giật, khi người sinh viên thật sự tham gia cho rằng chỉ có họ có mặt tại hiện trường, phần lớn họ sẽ tìm cách cứu nạn nhân chỉ trong vài phút. Thế nhưng khi sinh viên này được thông báo có nhiều sinh viên tham gia thí nghiệm cùng lúc và vì không thể nghe thấy giọng những người còn lại nên người sinh viên rất ngần ngại trong việc rời bỏ căn phòng, vì việc rời bỏ đồng nghĩa với việc sinh viên này phá hỏng cuộc thí nghiệm và có thể chịu trách nhiệm bồi thường. Những người hàng xóm trong vụ án Genovese cũng mặc niệm sai lầm ắt hẳn đã có một người ngăn cản tên sát nhân hoặc la lên cầu cứu trước đó nên họ không cần trực tiếp tham gia giúp đỡ.
- Bước 4: Quyết định giúp đỡ.
Ngay cả khi đó không phải là một tình huống khẩn cấp, chúng ta vẫn không cảm thấy mình cần giúp đỡ người khác khi đặt trong bối cảnh một đám đông. Latané và Darley đã thí nghiệm điều này bằng cách đặt một câu hỏi đơn giản trong một “chat room” (nơi một nhóm nhiều hơn hai người cùng tham gia trò chuyện qua Internet bằng cách gõ chữ trên máy tính): “Ai đó làm ơn chỉ tôi làm thế nào nhìn thấy trang cá nhân của một người?” (ND: Lúc bấy giờ, trang cá nhân- profile- ở đây là một công cụ mà chat room cung cấp một bản giới thiệu ngắn về từng người trong nhóm chat đó). Latané và Darley đặt câu hỏi chung chung cho toàn nhóm hoặc chỉ định ngẫu nhiên một người nào đó. Kết quả là càng nhiều người trong nhóm chat thì thời gian nhận được câu trả lời càng dài. Thế nhưng khi một người ngẫu nhiên được hỏi tới, người ấy trả lời câu hỏi rất nhanh chóng mặc cho số lượng người trong nhóm chat là ít hay nhiều.
Bài học về sự giúp đỡ
Rất nhiều bài báo về sự kiện Genovese đã chỉ trích, thậm chí làm quá lên số người thật sự nghe thấy lời cầu cứu của Genovese (“38”, “hàng chục người” thay vì chỉ có 12 người). Rất nhiều chi tiết đã bị thay đổi bởi giới truyền thông nhằm câu khách khiến cho vụ án của Genovese vẫn còn gây nhiều tranh cãi. Trường hợp của Genevose cũng được đưa vào sách Tâm lí học của mọi thời đại như một ví dụ điển hình cho hiện tượng “kẻ ngoài cuộc". Nhân sự kiện của bé Duyệt Duyệt, nhiều người cũng đã tranh thủ a dua theo giới truyền thông mà lên án sự suy thoái đạo đức của người dân Trung Quốc. Thế nhưng, khi phân tích hoặc đánh giá một sự việc nào đó, chúng ta không nên chỉ tập trung vào vai trò của cá nhân mà quên đi hoàn cảnh.
Nhận thức về những lí do một người không muốn hoặc không thể can thiệp trong một tình huống khẩn cấp chính là nỗ lực đầu tiên để giúp đỡ người khác hiệu quả hơn trong các tình huống khẩn cấp. Cách đây không lâu tại Đại học Vassar (Mỹ), nhiều học sinh nhìn thấy một người bị tấn công bởi một tên cướp và đã không hành động gì cả. Một sinh viên duy nhất đã vội vàng gọi ngay cho cảnh sát vì cô ấy nhớ lại sự kiện Genovese cùng hiện tượng “kẻ ngoài cuộc” từ lớp tâm lí và không muốn một tai nạn thương tâm như thế xảy ra lần nữ.
Nếu như bạn nhìn thấy một người bị tai nạn và đám đông đang bu quanh chỉ biết nhìn, đừng ngần ngại, hãy cố gắng thực hiện các bước sau:
- Hỏi những người bên cạnh xem họ có biết chuyện gì đã xảy ra không.
- Hãy cụ thể hóa trong những lời kêu gọi sự giúp đỡ của mình: nêu rõ nên làm những bước gì, ví dụ: "Gọi xe cấp cứu!", "Lấy băng y tế!" thay vì: "Mọi người cùng giúp nào!" hay chỉ thực hiện ngay hành động cứu giúp và quên mất đám đông xung quanh.
- Hãy chỉ định ngẫu nhiên một người: “Chị áo xanh kia giúp tôi gọi xe cấp cứu được không?” thay vì nói với đám đông: “Ai đó giúp tôi với nào?”. Khi có một người trong đám đông mạnh dạn tham gia vào tình huống, những e dè hay những rào cản tâm lý sẽ bị phá bỏ khiến nhiều người tham gia giúp đỡ trong tình huống hơn.
Tham khảo
Social Psychology by Elliot Aronson, Timothy D. Wilson, Robin M. Akert.
Wikipedia: "Bystander Effect"
Ngoc T